Ασπάλαξ
Μια σειρά συνεντεύξεων για τη γλώσσα, με συγγραφείς και όχι μόνο. Μια μελέτη σε εξέλιξη για τον μοναδικό ίσως θεσμό οικουμενικότητας. Καθένας κάθε στιγμή μετέχει με τις λέξεις του σε μια οντότητα ανοιχτή στη μεταβολή. Ποιος εκφέρει, πώς, και γιατί.
Συνέντευξη-επιμέλεια, Μαρία Κουλούρη
Μαρία Κουλούρη: Υπάρχει δομή στη γλώσσα της φύσης;
Άκης Παπαντώνης: Νομίζω πως, σιγά σιγά, συντείνουμε στο να πιστέψουμε πως στη δομή της «γλώσσας της φύσης» κυριαρχεί η στοχαστικότητα, και όχι οποιουδήποτε είδους ντετερμινισμός. Ίσως, δηλαδή, πιστώνουμε στην «τύχη» λιγότερα από όσα της πρέπουν.
Μαρία Κουλούρη: Η επιστήμη της γενετικής μελετάει την εξέλιξη της γλώσσας; Καθορίζεται από συγκεκριμένα γονίδια η ταυτότητα της γλωσσικής ετερότητας;
Άκης Παπαντώνης: Είναι ακόμα θολή η εικόνα που έχουμε γι’ αυτό, τόσο μοριακά όσο και γενετικά — άλλωστε πολλοί από αυτούς τους χαρακτήρες της ανθρώπινης υπόστασης είναι άμεση συνεπαγωγή και του περιβάλλοντος, της μνήμης, του βιώματος.
Μαρία Κουλούρη: Σύμφωνα με τον γλωσσολόγο και φιλόσοφο Νόαμ Τσόμσκι και τη θεωρία του περί της «γενετικής-μετασχηματιστικής γραμματικής», η γλωσσική δημιουργικότητα του ανθρώπου είναι γενετικά καθορισμένη. Τα βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας προϋπάρχουν ως εγγενή στοιχεία. Ποια η θέση της βιολογίας για την εισήγηση αυτή;
Άκης Παπαντώνης: Είναι, νομίζω, πλέον σαφές πως κουβαλάμε εκ γενετής την ιδιότητα της έλλογης έκφρασης. Η διαμόρφωσή της όμως, όπως και το εύρος της εν λόγω δημιουργικότητας, είναι και πάλι ένα πολυπαραγοντικό σύστημα το οποίο καθορίζεται και από το περιβάλλον και από το βίωμα του καθενός.
Μαρία Κουλούρη: Στην περίπτωση που το ίχνος της εμπειρίας εγγράφεται στα γονίδια, το βίωμα, στην όποια του μορφή, κληρονομείται στις επόμενες γενιές; Μπορούμε ίσως να σκεφτούμε την ύπαρξη μιας ενιαίας αφήγησης η οποία κάποτε ξεκίνησε και έχει διάρκεια στο διηνεκές;
Άκης Παπαντώνης: Θα ήταν πολύ λογοτεχνικό να το δει κανείς έτσι — μοιάζει με κάτι που θα επινοούσε ο Μπόρχες ή ο Σαραμάγκου. Όμως, δεν έχουμε την παραμικρή ένδειξη υπέρ της «κληροδότησης» των βιωμάτων γενετικά (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων που μάλλον δεν ταιριάζουν ως παραδείγματα εδώ). Οφείλει πάντως να αναγνωρίσει κανείς πως οι αφηγήσεις με τις οποίες μεγαλώνουμε είναι καθοριστικές για τις αφηγήσεις που, σε βάθος χρόνου, θα παράγουμε ή θα αναζητήσουμε οι ίδιοι.
Μαρία Κουλούρη: Βλέποντας τη γραφική παράσταση ενός καρυότυπου έρχεται στο μυαλό η εικόνα ενός ιδιότυπου κειμένου. Τί είναι ο καρυότυπος; Αποτελεί όντως ένα είδος γραφής;
Άκης Παπαντώνης: Δεν θα τον περιέγραφα έτσι — είναι περισσότερο μια αδρή απεικόνιση του «γενετικού τοπίου» ενός κυττάρου, μια φωτογραφία χρωμοσωμικών ζευγών παραταγμένων κατά σειρά φθίνοντος μεγέθους. Καμιά φορά, όμως, είναι εύγλωττος (π.χ. άνθρωποι με σύνδρομο Down έχουν καρυότυπο με τρία, αντί για δύο, χρωμοσώματα 21).
Μαρία Κουλούρη: ώς ορίζεται η μείωση στη βιολογία; Θα μπορούσε να παραλληλιστεί με την έννοια της οικονομίας στη συγγραφή και τη διαδικασία επιλογής του τελικού υλικού από τον συγγραφέα;
Άκης Παπαντώνης: Άλλη μια πολύ λογοτεχνική σκέψη — μείωση είναι μια στοχαστική (ορίστε, να τη πάλι η τύχη!) διαδικασία για τη μείωση του αριθμού των χρωμοσωμάτων του κυττάρου στο μισό (23 μονά χρωμοσώματα αντί για 23 ζεύγη), ώστε να παραχθούν οι γαμέτες (δηλ. τα ωάρια και τα σπερματοζωάρια). Νομίζω πως η λογοτεχνική οικονομία είναι λιγότερο «ζυγισμένη» και σαφώς περισσότερο μακρά διαδικασία (οι συγγραφείς μπορεί να διορθώνουν αφαιρώντας για μήνες, η μείωση δε χρειάζεται περισσότερα από λίγα λεπτά ή ώρες).
Μαρία Κουλούρη: Συναντάμε στοιχεία αφήγησης και λογοτεχνικότητας στον λόγο της βιολογίας; Σε προσωπικό επίπεδο, υπάρχουν φορές που η ιδιότητα του συγγραφέα βρήκε λογοτεχνικό έρεισμα στην επιστήμη;
Άκης Παπαντώνης: Ο Καρυότυπος (Κίχλη, 2014) έχει σαφές και ισχυρό έρεισμα στην επιστήμη μου, τη Μοριακή Βιολογία. Και, εν γένει, ο επιστήμονας δεν μπορεί παρά να έχει ενεργό το σχετικό φίλτρο όταν διαβάζει, προσλαμβάνει, αποτιμά ή γράφει λογοτεχνία. Υπάρχουν όμως και στιγμές που θες να ξεφύγεις από αυτό ή, ακόμα περισσότερο, στιγμές που η λογοτεχνία παρεισφρέει στα επιστημονικά μου γραπτά —κι εκεί, συνήθως, δεν είναι αρμονική η συνύπαρξη.
(πρώτη δημοσίευση: περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, 27 Ιουνίου 2017)
Ο Άκης Παπαντώνης είναι μοριακός βιολόγος, Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας. Έχει μεταφράσει τη συλλογή διηγημάτων «Ανατολικά της Δύσης» του Μίροσλαβ Πένκοφ (Αντίποδες, 2016). Για το πρώτο του βιβλίο, τη νουβέλα «Καρυότυπος» (Κίχλη, 2014), τιμήθηκε το 2015 με το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου του ηλεκτρονικού περιοδικού «Αναγνώστης».
