Ασπάλαξ
Καθώς η ελληνική κρίση προχωρά στο επόμενο στάδιο, η Γερμανία, η Ελλάδα και η τριπλέτα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (γνωστή και ως η τρόικα) έχει να αντιμετωπίσει σοβαρή κριτική από όλους. Ενώ υπάρχει άφθονη διάχυση της ευθύνης, δεν πρέπει να ξεχνάμε το τι πραγματικά συμβαίνει. Έχω παρακολουθήσει στενά την ελληνική τραγωδία για πέντε χρόνια και ασχολούμαι μ΄ αυτή σ΄ όλες τις πλευρές της. Έχοντας περάσει την τελευταία εβδομάδα στην Αθήνα μιλώντας με απλούς πολίτες, νέους και γέρους, καθώς και με τους τρέχοντες ή και παλαιότερες αξιωματούχους, έχω καταλήξει στην άποψη ότι πρόκειται για κάτι πολύ περισσότερο από ό, τι απλά η Ελλάδα και το €.
Μερικοί από τους βασικούς νόμους που απαιτεί από τη συμφωνία η τρόικα αφορούν τους φόρους και τις δαπάνες και την ισορροπία μεταξύ των δύο, και κάποια ζητήματα έχουν να κάνουν με τους κανόνες και τους κανονισμούς που αφορούν συγκεκριμένες αγορές. Αυτό που προκαλεί εντύπωση για το νέο πρόγραμμα (που ονομάζεται «το τρίτο μνημόνιο») είναι ότι και στις δύο βαθμολογίες δεν έχει νόημα ούτε για την Ελλάδα ούτε για τους πιστωτές της.
Μόλις διάβασα τις λεπτομέρειες, είχα μια αίσθηση déjà vu. Ως επικεφαλής οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας στα τέλη της δεκαετίας του 1990, είδα από πρώτο χέρι στην Ανατολική Ασία τις καταστροφικές συνέπειες των προγραμμάτων που επιβλήθηκαν στις χώρες που είχαν στραφεί στο ΔΝΤ για βοήθεια. Τα προγράμματα αυτά και οι λεγόμενες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις είχαν ως αποτέλεσμα όχι μόνο την λιτότητα αλλά την εφαρμογή αλλαγών που δεν χρειάζονταν. Υπήρχαν εκατοντάδες συνθήκες, κάποιες μικρές, κάποιες μεγάλες, πολλές άσχετες, κάποιες καλές, κάποιες παντελώς λάθος, και έλειπαν οι περισσότερες μεγάλες αλλαγές που πραγματικά απαιτούνταν.
Το 1998 στην Indonesia είδα πως το ΔΝΤ έκανε ερείπια το τραπεζικό σύστημα της χώρας. Θυμάμαι την εικόνα του Michel Camdessus, του διευθύνοντα σύμβουλου του ΔΝΤ εκείνη την περίοδο, να στέκεται πάνω από τον Πρόεδρο Suharto, όταν η Ινδονησία παρέδωσε την οικονομική κυριαρχία της. Σε μια συνάντηση στην Kuala Lumpur τον Δεκέμβριο του 1997, είχα προειδοποιήσει ότι θα υπάρξει αιματοχυσία στους δρόμους μέσα σε έξι μήνες! οι ταραχές ξέσπασαν πέντε μήνες αργότερα στην Jakarta και αλλού στην Indonesia. Τόσο πριν όσο και μετά την κρίση στην Ανατολική Ασία, στην Αφρική και στη Λατινική Αμερική (με πιο πρόσφατη, της Αργεντινής), τα προγράμματα αυτά απέτυχαν, επανέφεραν κάμψη της οικονομίας και ύφεση, ύφεση και οικονομική δυσπραγία. Πίστευα ότι αυτές οι αποτυχίες θα ήταν ένα καλό μάθημα, γι’ αυτό ήταν για εμένα μια έκπληξη το γεγονός ότι η Ευρώπη, άρχισε μισή δεκαετία πριν, να επιβάλει το ίδιο άκαμπτο και αναποτελεσματικό πρόγραμμα σαν να είναι δικό της.
Ο προβληματισμός για το αν ή όχι το πρόγραμμα έχει εφαρμοστεί σωστά, θα οδηγήσει σε μη βιώσιμα επίπεδα χρέους, όπως ακριβώς μια παρόμοια προσέγγιση έγινε και στην Αργεντινή: Οι μακροοικονομικές πολιτικές που απαιτούνται από την τρόικα θα οδηγήσουν σε μια βαθύτερη ύφεση την Ελλάδα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η τρέχων διευθυντής του ΔΝΤ, Christine Lagarde, είπε ότι πρέπει να υπάρξει αυτό που κατ’ ευφημισμό ονομάζεται «αναδιάρθρωση του χρέους» – δηλαδή, σε στον ένα ή τον άλλο βαθμό διαγραφή ενός σημαντικού μέρους του χρέους, με κάποιο τρόπο. Το πρόγραμμα της τρόικας είναι τελικά ασυνάρτητο: Οι Γερμανοί λένε δεν πρόκειται να υπάρξει καμία διαγραφή χρεών και ότι το ΔΝΤ θα πρέπει να είναι μέρος του προγράμματος. Όμως, το ΔΝΤ δεν μπορεί να συμμετάσχει σε ένα πρόγραμμα όπου τα επίπεδα του χρέους είναι μη βιώσιμα, και τα χρέη στην Ελλάδα δεν είναι βιώσιμα.
Η λιτότητα ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την τρέχουσα ύφεση στην Ελλάδα – μια πτώση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της 25% από το 2008, ένα ποσοστό ανεργίας 25% και το ποσοστό ανεργίας των νέων στο διπλάσιο (50%). Αλλά αυτό το νέο πρόγραμμα θα εκτοξεύσει την πίεση ακόμη περισσότερο: ο στόχος του 3,5% πρωτογενές πλεόνασμα του προϋπολογισμού έως το 2018 (από περίπου 1% κατ΄ έτος). Αν οι στόχοι δεν επιτευχθούν, καθώς είναι σχεδόν σίγουρα αυτό λόγω του σχεδιασμού του ίδιου του προγράμματος, οι πρόσθετες δόσεις της λιτότητας θα εφαρμοστούν αυτόματη. Είναι ένας! ενσωματωμένος! αποσταθεροποιητής αυτός.. Το υψηλό ποσοστό ανεργίας θα μειώσει τους μισθούς, αλλά η τρόικα δεν φαίνεται ικανοποιημένη με το ρυθμό της μείωσης του βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων. Το τρίτο μνημόνιο απαιτεί επίσης την «εκσυγχρονισμό» των συλλογικών διαπραγματεύσεων, πράγμα που σημαίνει την αποδυνάμωση των συλλογικών διαπραγματεύσεων και την αντικατάσταση τους από τις ατομικές (εργαζόμενου-εργοδότη).
Τίποτα από αυτά δεν έχει νόημα ακόμα ειδωμένο ακόμη και από την πλευρά των πιστωτών. Είναι σαν «φυλακή οφειλετών του 19ου αιώνα». Ακριβώς, όπως οι φυλακισμένος οφειλέτης δεν μπορούσε να έχει εισόδημα προκειμένου να επιστρέψει το χρέος, η επιδεινούμενη ύφεση στην Ελλάδα θα την καταστήσει όλο και λιγότερο σε θέση να εξοφλήσει.
Χρειάζονται διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, όπως ακριβώς έγινε στην Indonesia, αλλά είναι πάρα πολλά αυτά που απαιτούνται που δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τον επιθετικό χαρακτήρα των πραγματικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η Ελλάδα. Το σκεπτικό πίσω από πολλές από τις βασικές διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις δεν έχει γίνει κατανοητό, είτε στο ελληνικό κοινό ή στους οικονομολόγους που προσπαθούν να τα κατανοήσουν. Ελλείψει τέτοιας εξηγήσεως, υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση στην Ελλάδα ότι ειδικά συμφέροντα, μέσα και έξω από τη χώρα, χρησιμοποιούν την τρόικα για να πάρουν αυτό που δεν μπορούσε να αποκτήσουν με τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες.
Ας εξετάσουμε την περίπτωση του γάλακτος. Οι Έλληνες απολάμβαναν το φρέσκο γάλα τους, που παράγονταν σε τοπικό επίπεδο και τους παραδίδονταν γρήγορα. Αλλά οι Ολλανδοί και άλλοι παραγωγοί γάλακτος της Ευρώπης θέλησαν να αυξήσει τις πωλήσεις τους, μεταφέροντας το σε μεγαλύτερες αποστάσεις (πολύ λιγότερο φρέσκο), με το να το κάνουν να φαίνεται σαν να είναι ακριβώς τόσο φρέσκο όσο το τοπικό προϊόν. Το 2014 η τρόικα ανάγκασε την Ελλάδα να φύγει το σήμα “φρέσκο” από το αληθινά φρέσκο γάλα της και να επεκτείνει την επιτρεπόμενη διάρκεια ζωής. Έτσι απαίτησαν την απομάκρυνση του κανόνα διάρκειας ζωής των πέντε ημερών για το παστεριωμένο γάλα εντελώς. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι παραγωγοί μεγάλης κλίμακας πίστεψαν ότι μπορούν να κατατροπώσουν τους παραγωγούς μικρής κλίμακας στην Ελλάδα.
Στη θεωρία, οι Έλληνες καταναλωτές θα επωφελούνταν από τις χαμηλότερες τιμές, ακόμη και αν ανέχονταν (έκαναν αποδεκτή) την χαμηλότερη ποιότητα. Στην πράξη, η νέα αγορά λιανικού εμπορίου απέχει πολύ από τον ανταγωνισμό, και οι πρώτες ενδείξεις είναι ότι οι χαμηλότερες τιμές σε μεγάλο βαθμό δεν μετακυλίστηκαν στους καταναλωτές. Η δική μου έρευνα έχει εστιάσει εδώ και καιρό για τη σημασία της ενημέρωσης και στο πώς οι επιχειρήσεις συχνά προσπαθούν να εκμεταλλευτούν την έλλειψη πληροφόρησης. Αυτό είναι ακριβώς ένα παράδειγμα.
Ένα βασικό πρόβλημα στην Ελλάδα, τόσο την οικονομία της όσο και στην πολιτική της, είναι ο ρόλος της ομάδας των πλούσιων ανθρώπων που ελέγχουν βασικούς τομείς, συμπεριλαμβανομένων των τραπεζών και των μέσων μαζικής ενημέρωσης, που συλλογικά αναφέρονται ως οι Έλληνες ολιγάρχες. Είναι αυτοί που αντιστάθηκαν στις αλλαγές που ο Γιώργος Παπανδρέου, ο πρώην πρωθυπουργός, προσπάθησε να εισαγάγει για να αυξηθεί η διαφάνεια και να αναγκάσει σε μεγαλύτερη συμμόρφωση με μια πιο προοδευτική φορολογική δομή. Οι σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις που θα περιορίσουν τους Έλληνες ολιγάρχες λείπουν από την agenda (ημερήσια διάταξη), απόκειται * δε σ΄ αυτούς – καμία έκπληξη σ΄ αυτό, αφού κατά τα φαινόμενα η τρόικα έχει κατά καιρούς στο παρελθόν σταθεί στο πλευρό τους.
Όπως έγινε σαφές από νωρίς στην Ελληνική κρίση οι ελληνικές τράπεζες θα έπρεπε να ανακεφαλαιοποιηθούν (recapitalized), ήταν λογικό επομένως το δημόσιο να απαιτήσει μετοχές με δικαίωμα ψήφου για την ελληνική κυβέρνηση. Αυτό ήταν αναγκαίο για να σταματήσουν οι πολιτικές χρηματοδότησης, συμπεριλαμβανομένων των ολιγαρχικών μέσα ενημέρωσης. Όταν μια τέτοια διαπλοκή δανεισμού συνεχίζονταν – ακόμη και σε εταιρίες μέσων ενημέρωσης που με αυστηρά εμπορικούς όρους, δεν θα πρέπει να έχουν πάρει δάνεια – η τρόικα έκανε τα στραβά μάτια. Έχει επίσης με ηρεμία να επανέλθουν οι σημαντικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης Παπανδρέου για τη διαφάνεια και την ηλεκτρονική διακυβέρνηση, που μείωσαν δραστικά τις τιμές των φαρμάκων και έβαλαν φρένο στο νεποτισμό.
Φυσιολογικά, το ΔΝΤ προειδοποιεί για τους κινδύνους της υψηλής φορολογίας. Ωστόσο, στην Ελλάδα, η τρόικα επιμένει στους υψηλούς φορολογικούς συντελεστές, ακόμη και σε πολύ χαμηλά επίπεδα εισοδήματος. Όλες οι πρόσφατες ελληνικές κυβερνήσεις έχουν αναγνωρίσει τη σημασία της αύξησης των φορολογικών εσόδων, αλλά η λάθος φορολογική πολιτική μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή μια οικονομία. Σε μια οικονομία όπου το χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν λειτουργεί καλά, όπου μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε πιστώσεις, η τρόικα απαιτεί οι ελληνικές επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένων των μικρών οικογενειακών και προσωπικών επιχειρήσεων, να πληρώνουν προκαταβολή φόρου, στις αρχές του έτους, πριν να έχουν κέρδη, πριν καν να ξέρουν ποιο θα είναι το εισόδημά τους. Η απαίτηση αυτή προορίζεται για τη μείωση της φοροδιαφυγής, αλλά υπό τις παρούσες περιστάσεις στις οποίες βρίσκεται η Ελλάδα, καταστρέφει τις μικρές επιχειρήσεις και αυξάνει τη δυσαρέσκεια τόσο για την κυβέρνηση όσο και για την τρόικα.
Η απαίτηση αυτή φαίνεται να αντιβαίνει, επίσης, με μια άλλη από τις απαιτήσεις με τις οποίες η Ελλάδα καλείται να αντιμετωπίσει: την εξάλειψη της διασυνοριακής (cross-border) παρακράτησης φόρου στην πηγή, η οποία είναι η παρακράτηση φόρου για τα χρήματα που αποστέλλονται από την Ελλάδα για τους ξένους επενδυτές. Αυτοί οι παρακρατούμενοι φόροι είναι ένα χαρακτηριστικό των καλών φορολογικών συστημάτων σε χώρες όπως ο Καναδάς και είναι ένα κρίσιμο μέγεθος για την είσπραξη των φόρων. Προφανώς, δίνετε μικρότερη σημασία στο να διασφαλιστεί ότι οι αλλοδαποί πληρώνουν τους φόρους τους, όπως και οι Έλληνες το κάνουν.
Υπάρχουν πολλά άλλα παράξενα χαρακτηριστικά των πακέτων διάσωσης της τρόικας, εν μέρει επειδή κάθε μέλος της τρόικας έχει το (δικό του) αγαπημένο φάρμακο. Όπως προειδοποιούν οι γιατροί, δεν μπορεί να υπάρχουν επικίνδυνες αλληλεπιδράσεις. Η μάχη, όμως, δεν είναι μόνο για την Ελλάδα. Δεν είναι καν μόνο για τα χρήματα, αν και ειδικά συμφέροντα στην υπόλοιπη Ευρώπη και κάποιοι στην ίδια την Ελλάδα έχουν επωφεληθεί από την τρόικα για να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντα εις βάρος των απλών Ελλήνων πολιτών και τη συνολική (πραγματική) οικονομία της χώρας. Αυτό είναι κάτι που το είδα από πρώτο χέρι επανειλημμένα όταν ήμουν στην Παγκόσμια Τράπεζα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Ινδονησία. Όταν μια χώρα είναι στο καναβάτσο, είναι δυνατά κάθε λογής σκάνδαλα.
Αυτές οι πολιτικές συζητήσεις είναι πραγματικά για την ιδεολογία και την εξουσία. Όλοι το γνωρίζουμε αυτό. Και καταλαβαίνουμε ότι δεν πρόκειται απλώς για μια ακαδημαϊκή συζήτηση μεταξύ της αριστεράς και της δεξιάς. Κάποιοι εστιάζουν σωστά στην πολιτική μάχη: οι σκληρές συνθήκες που επιβάλλονται από την αριστερή πτέρυγα της κυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ θα πρέπει να είναι μια προειδοποίηση για οποιαδήποτε στην Ευρώπη σχετικά με το τι μπορεί να συμβεί και σε αυτούς και να τους σπρώξει πίσω. Περισσότερη έμφαση στην οικονομική μάχη: η ευκαιρία να επιβάλει στην Ελλάδα ένα οικονομικό πλαίσιο το οποίο δεν θα μπορούσε να είναι άλλο.
Πιστεύω ακράδαντα ότι οι πολιτικές που επιβάλλονται δεν θα λειτουργήσουν, ότι θα οδηγήσουν σε οικονομική δυσπραγία χωρίς τέλος, μη αποδεκτά επίπεδα ανεργίας και συνεχώς αυξανόμενη ανισότητα. Αλλά πιστεύω επίσης ακράδαντα στις δημοκρατικές διαδικασίες – ότι ο τρόπος για να επιτευχθεί το πλαίσιο που κάποιος θεωρεί ότι είναι καλό για την οικονομία είναι μέσω της πειθούς, όχι με καταναγκασμούς. Η δύναμη των ιδεών είναι τόσο πολύ ενάντια στο να επιβάλλουν και να απαιτούν από την Ελλάδα λιτότητα είναι περιορισμούς! inclusive capitalism (χωρίς αποκλεισμούς καπιταλισμός) – το αντίθετο αυτού που (φέρνει) η τρόικα είναι η δημιουργία – είναι ο μόνος τρόπος για να δημιουργηθεί κοινή και βιώσιμη ευημερία.
Προς το παρόν η ελληνική κυβέρνηση έχει συμβιβαστεί. Ίσως, καθώς η χαμένη πενταετία γίνεται χαμένη δεκαετία, καθώς η πολιτική γίνεται πιο άσχημη και οι αποδείξεις δείχνουν ότι αυτές οι πολιτικές έχουν αποτύχει, η Τρόικα να έρθει στα συγκαλά της. Η Ελλάδα χρειάζεται αναδιάρθρωση χρέους, καλύτερες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και πιο λογικούς στόχους πρωτογενούς πλεονάσματος. Το πιο πιθανό όμως είναι ότι η Τρόικα θα κάνει ότι και τα προηγούμενα πέντε χρόνια: θα πει, «φταίει το θύμα».
* απόκειται: εξαρτάται από την απόφαση κάποιου, είναι στην κρίση κάποιου
