Ασπάλαξ
Ο Bert Birtles, Αυστραλός δημοσιογράφος και ποιητής, έφτασε στην Αθήνα το φθινόπωρο του 1935 για να συναντήσει την Ντόρα – «ηλιοβασίλεμα κάτω από τον Παρθενώνα». Πολύ γρήγορα, το ενδιαφέρον του ζεύγους των θαυμαστών της κλασικής Ελλάδας, περνά από τα αρχαιολογικά ερείπια στη σύγχρονη πολιτική. Το 1936, μετά το πραξικόπημα της 4ης Αυγούστου, ο Μπερτ και η Ντόρα αρχίζουν να επισκέπτονται τα νησιά του Αιγαίου που χρησιμοποιούνταν ως προορισμοί εξορίστων. Το 1938, ο Birtles δημοσίευσε ένα «αφήγημα ταξιδιωτικού και πολιτικού ενδιαφέροντος» για την Ελλάδα. Το Εξόριστοι στο Αιγαίο (ελληνική έκδοση 2002, εκδόσεις Φιλίστωρ) προσφέρει ένα συναρπαστικό χρονικό εμπειριών από τις ζωές των εξόριστων αριστερών στη Γαύδο, στην Ανάφη αλλά και στη Λέρο, στην Κάρπαθο και στη Λέσβο. Όπως ξέρουμε, τα νησιά αυτά συνέχιζαν να λειτουργούν ως χώροι «διοικητικής εκτόπισης» καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, και ήταν μόνο το 1974 με την πτώση της δικτατορίας που αυτή η πρακτική τελείωσε.
Ακόμη και για τη γενιά μου, γεννημένη στα τέλη του ’60 η φράση «στα ξερονήσια» έγινε συνώνυμο της απομόνωσης, ενώ η φράση «στο βουνό» συνώνυμο της αντίστασης. Κι έπειτα, κάπου στη δεκαετία του ’80 τα «ξερονήσια» έγιναν ο ιδανικός τόπος αναψυχής, ένας από τους πιο must-see προορισμούς παγκοσμίως, συνώνυμος της απόλαυσης και της ξεκούρασης. Στην αυγή του 21ου αιώνα, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου απέναντι από τα τουρκικά παράλια καθίστανται τα πρώτα σημεία εισόδου στην ΕΕ για χιλιάδες ανθρώπους που αποφασίζουν να φύγουν από τις χώρες τους, είτε από τον φόβο της δίωξης είτε απλώς σε αναζήτηση μιας αξιοπρεπούς ζωής στην ΕΕ. Τα νησιά γίνονται το τράνζιτ για την Αθήνα και η Αθήνα το τράνζιτ για την Ευρώπη.
Τα νησιά προσφέρουν ένα ιδεότυπο άσκησης ελέγχου και βιοπολιτικής, όπως θα το έλεγε ο Φουκώ. Το προ-1974 ελληνικό κράτος, όχι ακριβώς διάσημο για τη δημοκρατική του κουλτούρα, το ήξερε καλά αυτό πολύ πριν η ΕΕ αρχίζει να το διαπιστώνει κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών. Η ΕΕ ουσιαστικά το ανακάλυψε για τα καλά μόλις πριν ένα χρόνο, με την περιβόητη Συμφωνία με την Τουρκία η οποία καλείται να διευθετήσει αυτό που οι Ευρωπαίοι ονόμασαν «μεταναστευτική κρίση» δηλαδή την άφιξη ενός εκατομμυρίου προσφύγων σε μια ήπειρο μισού δις…
Τα νησιά, τότε και τώρα, αντιμετωπίζονται ως η τέλεια καραντίνα: πρώτα ήταν για τους κομμουνιστές ώστε να μη μολύνουν το περιβάλλον τους με τις ιδέες τους, τώρα για πρόσφυγες και μετανάστες, με διπλό στόχο: πρώτα, να στείλουν το μήνυμα ότι αυτό είναι που τους περιμένει αν καταφέρουν να περάσουν το Αιγαίο. Και δεύτερον, να στείλουν το μήνυμα στους Ευρωπαίους πολίτες ώστε να καταπραΰνουν τον φόβο τους: μια νέα υγειονομική ζώνη, ένα buffer-zone στην περιφέρεια της ΕΕ εγγυάται ότι κανείς πλέον μετανάστης και πρόσφυγας δε θα περάσει στη γη της επαγγελίας.
Ο χειμώνας όμως ήταν βαρύς και, ως αποτέλεσμα, τρεις άνθρωποι έχασαν τις ζωές τους στις σκηνές στη Λέσβο. Η ευρωπαϊκή ανθρωπιστική συνείδηση αποσταθεροποιήθηκε κάπως. Κάπως έτσι, μόλις πολύ πρόσφατα άρχισαν να βελτιώνονται οι συνθήκες υποδοχής στα λεγόμενα hotspots. Κι όμως, ακόμη κι αυτοί οι ίδιοι οι θάνατοι έστελναν το κατάλληλο μήνυμα στην άλλη όχθη του Αιγαίου: «Μην έρχεστε!». Υποταγμένο στον κυνισμό του, το μήνυμα υπαγορεύει πως όσο λιγότερο αξιοπρεπείς είναι οι συνθήκες υποδοχής, τόσο λιγότεροι θα έρχονται. Και γι’ αυτό, στο τέλος της μέρας, παρά τα τεράστια ποσά που δαπανώνται στην Ελλάδα για το «προσφυγικό» το αποτέλεσμα είναι φτωχό. Από τη μια πλευρά, η ελληνική διοικητική αποδιοργάνωση έγινε ο απόλυτος εφιάλτης όσων ασχολούνται σε αυτό το πεδίο, από την άλλη όμως αυτό το χάος βρίσκεται σε πολύ βολική συνέργεια με την πολιτική στόχευση της ΕΕ που είναι η αποτροπή των ροών.
Επομένως, ας σταματήσουμε να ασχολούμαστε τόσο με τις χρηματοδοτήσεις κι ας εστιάσουμε στο μήνυμα. Ένα χρόνο μετά την υπογραφή της Δήλωσης, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης δήλωσε πως δεν έχει δικαιοδοσία επ’ αυτής. Και φυσικά, όσο σε μεγαλύτερο νομικό κενό εφαρμόζεται η Συμφωνία, τόσο η δουλειά γίνεται ευκολότερα. Ουδείς ελέγχει.
Ωστόσο, ακόμη και στο επιχειρησιακό επίπεδο, η επιτυχία της Συμφωνίας είναι απολύτως συζητήσιμη. Οι ροές είχαν ήδη ξεκινήσει δραστικά να μειώνονται από ένα ημερήσιο αριθμό περίπου 2.000 σε 800 αμέσως με το σφράγισμα του βαλκανικού διαδρόμου ήδη ένα μήνα μετά τη Συμφωνία. Επομένως, ας σταματήσουμε να φετιχοποιούμε τη Δήλωση και να τολμήσουμε να δούμε το πόσο μας μολύνει: η Ευρώπη αγοράζει χρόνο αποτρέποντας τις ροές που σύντομα θα εμφανιστούν εκ νέου πιο ορμητικές, η Τουρκία αγοράζει την ευρωπαϊκή σιωπή απέναντι στη μετάβασή της στον ολοκληρωτισμό, και, κάπου ενδιαμέσως, η Ελλάδα αποτρέπει τις αφίξεις σε ένα επικίνδυνο παιχνίδι με τον ήδη εύθραυστο κοινωνικό της ιστό. Διότι, σε τελευταία ανάλυση, η θεμελιώδης πρόκληση για τη χώρα σήμερα δε θα έπρεπε να είναι πρωτίστως η αποτροπή αλλά η ενσωμάτωση εκείνων οι οποίοι στο τέλος της μέρας, πιθανώς παρά τη θέλησή τους, θα παραμείνουν στην επικράτειά της. Εξ αντικειμένου, αποτροπή και ενσωμάτωση αλληλοεξουδετερώνονται. Για τον λόγο αυτό, το πρώτο κράτος που πρέπει πειστικά να εναντιωθεί στη Συμφωνία αυτή είναι η Ελλάδα και όχι ταπεινά να την υπηρετεί. Καμία σώφρων πολιτεία δε θα διακινδύνευε την κοινωνική της συνοχή για τέτοιους νεωτερισμούς και πειράματα…
Ακούω ήδη την άλλη πλευρά να αντηχεί το γνωστό επιχείρημα: «έχεις δίκιο αλλά δεν υπάρχει εναλλακτική στη Δήλωση». Το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν υπάρχει εναλλακτική. Πολιτική βούληση δεν υπάρχει. Αν υπάρξει, τότε εναλλακτικές γίνονται ορατές και εξερευνώνται. Έτσι πάει το πράγμα: πρέπει να κάνουμε επιλογές και πάντα να σκεφτόμαστε την ισορροπία κόστους και κέρδους μακροπρόθεσμα. Αν είμαστε αρκετά συνετοί, λοιπόν, θα μπορούσαμε εύκολα να εντοπίσουμε το καταστροφικό μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα αυτής της Δήλωσης. Η «Συμφωνία» και άλλες παρεμφερείς «Συμφωνίες» στο μέλλον, τροφοδοτούν την άκρα δεξιά ριζοσπαστικοποίηση στην Ευρώπης, εδραιώνοντας την εικόνα μιας ΕΕ σε αρμονική συνύπαρξη με την ξενοφοβία.
Για τον λόγο αυτό, η Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας είναι μια απειλή για το κράτος δικαίου και τη δημοκρατία στην Ευρώπη.
Δημήτρης Χριστόπουλος
ΧΡΟΝΟΣ #47, 21 Μαρτίου 2017
Πρώτη δημοσίευση στα αγγλικά: OPEN DEMOCRACY, 18 Μαρτίου 2017
